Đất sét được hình thành do sự phong hóa hóa học của các loại đá chứa silicat dưới tác động của acid cacbonic hoặc do các hoạt động thủy nhiệt. Đất sét bao gồm các loại khoáng vật phyllosilicat nhôm ngậm nước (xem khoáng vật sét), thông thường có đường kính hạt nhỏ hơn 2 μm (micromét).
- Đất sét có kết cấu chặt nên giữ được nhiều chất dinh dưỡng. Nhiệt độ trong đất sét thay đổi chậm so với nhiệt độ không khí. Đất sét chứa nhiều keo nên dinh dưỡng hấp thu lớn, giữ nước, giữ phân tốt. Do ít bị rửa trôi nên đất sét nói chung giàu chất dinh dưỡng hơn đất cát.
- Đất sét có màu xám, xanh hoặc nâu tùy theo thành phần khoáng vật và chất hữu cơ trong đất. Đất sét có tính axit hoặc trung tính, pH dao động từ 5,5 đến 7,5. Độ ẩm trong đất sét cao, từ 30% đến 50%.
- Đất sét là một hệ thống phức tạp gồm nhiều thành phần khác nhau, trong đó các hạt đất đá nhỏ và bùn được coi là những thành phần chính. Tuy nhiên, đất sét được phân biệt với các loại hạt đất đá nhỏ khác thông qua kích thước, hình dạng và tính chất hút nước của chúng. Đất sét có khả năng giữ nước tốt và có chỉ số độ dẻo cao, làm cho nó trở thành một loại đất phổ biến trong nông nghiệp. Các nhà khoa học phân loại đất sét thành nhiều nhóm khác nhau dựa trên cấu trúc hóa học của chúng, bao gồm kaolinit, montmorillonit-smectit, illit và chlorit.
2. Ưu và nhược điểm của đất sét trong nông nghiệp
- Ưu điểm: Đất sét có lợi cho cây trồng vì giữ được nhiều chất dinh dưỡng. Ngoài ra, do có kết cấu chặt và khả năng giữ ẩm cao, đất sét ít bị mất mùn và giảm thiểu hiện tượng xói mòn do mưa gió. Đối với các loại cây ưa nước như lúa nước, lúa nếp, sen, súng, rau muống dây, đất sét là môi trường sinh trưởng lý tưởng.
- Nhược điểm: Đất sét gây khó khăn cho cây trồng vì không thoát nước và thoáng khí tốt. Khi bị ngập úng, đất sét làm giảm lượng oxy trong đất, gây ngộ độc cho rễ cây và làm chậm quá trình hấp thụ dinh dưỡng. Khi bị hạn hán hay thiếu nước, đất sét lại bị nứt nẻ, làm đứt rễ cây và gây chết cây. Đối với các loại cây không ưa nước hoặc cần thoáng khí cao như rau màu, hoa kiểng, cây ăn quả, đất sét là môi trường sinh trưởng không phù hợp.
3. Cách cải tạo đất sét để trồng cây hiệu quả
Để cải tạo đất sét để trồng cây hiệu quả, bà con nông dân cần thực hiện các bước sau:
- Bước 1: Phân tích thành phần và tính chất của đất sét để xác định loại đất sét và mức độ cần cải tạo. Có thể dùng các phương pháp thử nghiệm đơn giản như cọ xát mẫu đất giữa các ngón tay, làm viên đất và uốn cong, hay dùng các thiết bị chuyên dụng như máy phân tích hạt.
- Bước 2: Cải thiện hệ thống thoát nước cho đất sét để tránh ngập úng và giảm thiểu hiện tượng xói mòn. Có thể dùng các biện pháp như xây dựng hệ thống thoát nước kỹ thuật (như kênh rãnh, ống thoát), hay áp dụng các phương pháp tự nhiên (như trồng cây bóng mát, cây hút nước, hay tạo các gò đống cao thấp).
- Bước 3: Cải thiện cấu trúc đất sét để tăng khả năng thoáng khí và hấp thụ dinh dưỡng cho cây trồng. Có thể dùng các biện pháp như xới lên và bừa đều đất sét khi đất khô hoặc ẩm vừa phải, không xới lên khi đất quá ẩm hoặc quá khô; bón phân hữu cơ (như phân chuồng, phân compost, rơm rạ) để tăng lượng mùn trong đất và làm giảm tính chặt của đất sét; bón phân vô cơ (như vôi, tro than) để điều chỉnh pH và làm giãn nở các hạt khoáng trong đất sét; trồng các loại cây có rễ mạnh (như cỏ hoặc cây lương thực) để tạo ra các khe hở trong đất sét và làm giàu chất hữu cơ cho đất.
4. Những loại cây trồng phù hợp với đất sét
Những loại cây trồng phù hợp với đất sét là những loại cây có khả năng chịu được ngập úng hoặc thiếu oxy trong đất, có rễ mạnh và khỏe để xuyên qua lớp đất chặt, có nhu cầu dinh dưỡng cao hoặc có khả năng khai thác dinh dưỡng từ đất sét. Một số ví dụ về những loại cây trồng phù hợp với đất sét là:
- Các loại cây ưa nước như: lúa nước, lúa nếp, sen, súng, rau muống dây. Đây là những loại cây sinh trưởng tốt trong tình trạng bị ngập nước trong thời gian dài. Chúng có rễ mạnh và có khả năng hấp thụ oxy từ không khí hoặc từ các khe hở trong đất. Chúng cũng có nhu cầu dinh dưỡng cao và có thể khai thác được chất dinh dưỡng từ đất sét.
- Các loại cây lương thực như: ngô, khoai lang, khoai tây, sắn, mì. Đây là những loại cây có rễ mạnh và khỏe để xuyên qua lớp đất chặt và tạo ra các khe hở trong đất. Chúng cũng có nhu cầu dinh dưỡng cao và có thể khai thác được chất dinh dưỡng từ đất sét. Tuy nhiên, chúng cần được tưới nước đều đặn và không chịu được ngập úng lâu ngày.
- Các loại cây ăn quả như: cam, quýt, bưởi, chanh, xoài, ổi, mận. Đây là những loại cây có rễ mạnh và khỏe để xuyên qua lớp đất chặt và tạo ra các khe hở trong đất. Chúng cũng có nhu cầu dinh dưỡng cao và có thể khai thác được chất dinh dưỡng từ đất sét. Tuy nhiên, chúng cần được tưới nước đều đặn và không chịu được ngập úng lâu ngày. Ngoài ra, chúng còn yêu cầu ánh sáng mặt trời đủ và không quá gian nan.
- Các loại cây hoa kiểng như: hoa hồng, hoa lan, hoa ly, hoa cẩm chướng, hoa sen đá. Đây là những loại cây có rễ mạnh và khỏe để xuyên qua lớp đất chặt và tạo ra các khe hở trong đất. Chúng cũng có nhu cầu dinh dưỡng cao và có thể khai thác được chất dinh dưỡng từ đất sét. Tuy nhiên, chúng cần được tưới nước đều đặn và không chịu được ngập úng lâu ngày. Ngoài ra, chúng còn yêu cầu ánh sáng mặt trời đủ và không quá gian nan. Đối với các loại cây hoa kiểng, bà con nông dân nên trồng trong chậu hoặc bồn để dễ dàng điều chỉnh độ ẩm và dinh dưỡng cho cây.
5. Khuyến nghị cho người nông dân khi trồng cây trên đất sét
- Đất sét là một loại đất có hạt khoáng nhỏ và dính, có khả năng giữ nước và chất dinh dưỡng cao nhưng cũng gây khó khăn cho cây trồng vì không thoát nước và thoáng khí tốt. Đất sét là loại đất phổ biến ở Việt Nam, đặc biệt là ở các vùng đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long.
- Để trồng cây hiệu quả trên đất sét, bà con nông dân cần phân tích thành phần và tính chất của đất sét để xác định loại đất sét và mức độ cần cải tạo; cải thiện hệ thống thoát nước cho đất sét để tránh ngập úng và giảm thiểu hiện tượng xói mòn; cải thiện cấu trúc đất sét để tăng khả năng thoáng khí và hấp thụ dinh dưỡng cho cây trồng; chọn những loại cây trồng phù hợp với đất sét, bao gồm các loại cây ưa nước, cây lương thực, cây ăn quả, hay cây hoa kiểng.
- Bằng cách áp dụng những biện pháp cải tạo và canh tác hợp lý, bà con nông dân có thể khai thác được tiềm năng của đất sét để trồng cây sinh lợi cao. Đây là một trong những cách giúp bà con nâng cao thu nhập và phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững.
